Файллар тизимининг асосий хусусиятлари.
Файллар тизими файллар учун санаб утилган барча хусусиятларни уз ичига олади, ва яна баъзи бир кушимча хусусиятларга хам эга. Бу хусусиятлар файллар тизимининг структуралик ташкил этилиши билан боглик.
Келинг, кандайдир ташки саклаш курилмаси (ВЗУ) фазосини караб чикайлик ва бу фазода файлларни жойлаштиришни ташкил этишни куриб чикамиз.
1. Узлуксиз сегментли файлларни бирдаражали ташкил этиш. «Бирдаражали» термини тизим уникал номланган файллар билан ишлашни таъминлашини англатади. Ташки саклаш курилмаси чегарасида берилганларни саклаш учун каталог деб аталувчи соха ажратилади. Каталог куйидаги структурага эга:
«Бошлангич блок» берилган исм билан бошланувчи ташки саклаш курилмасидаги нисбий адресни курсатади. «Охирги блок» берилган файлнинг охирги блокини аниклайди. Файлни очиш функцияси каталогда файл исмини топиш, унинг бошланиши ва охирини аниклашни амалга оширади. (амалда берилганлар курсатилганидан кам жой эгаллаши мумкин, лекин бу хакда кейинрок тухталамиз). Бу харакат жуда оддий, шу билан каталогни ОТ хотирасида саклаш мумкин, бу эса алмашинувларни камайишига олиб келади. Агар янги файл ташкил этилаётган булса, у буш жойга ёзилади. Исмлар каталогига ухшаш буш фазолар (фрагментлар) жадвали булиши мумкин.
Укиш/ёзиш кушимча алмашинувларсиз амалга оширилади, чунки файлни очишда биз берилганларни жойлаштириш диапазонига эга буламиз. Укиш ушбу структура блокига мос равишда амалга оширилади ва хеч кандай кушимча маълумот талаб этилмайли, алмашинув хам мос равишда тезда амалга оширилади.
Энди караб чикайлик, бундай файлга кушимча маълумот ёзмокчимиз, лекин буш фазо жой йук? Бу холда тизим икки хил йул тутиши мумкин. Биринчидан, у сизга жой йуклигини айтади ва сиз узингиз нимадир килишингиз керак булади, яъни кандайдир Ушбу файлни бирор жойга кучириб турадиган ва керакли маълумотни кушадиган жараённи куясиз. Бундай кучириш етарли даражада кимматга тушадиган функция. Иккинчи имконият – алмашинувни рад этилади. Бу эса файлни очиш жараёнида аввалдан кушимча жой олиб куйиш кераклигини англатади; бу холда файл тизими буфернинг буш улчамини текширади ва у кам булса, Ушбу файлни жойлаштириш учун буш жой кидиради.
Бундай курамизки, бундай ташкил этиш сода, алмашинувларда унумли, лекин файл учун жой етишмаган холларда унимсизлик бошланади. Бундай ташкари файл тизимининг узок ишлаши давомида дискда худди оператив хотирадаги каби фрагментация холати юз беради. Яъни буш жойлар мавжуд ,лекин файлимизни жойлаштириш учун етарли жой йук булган холат юзага келади. Файл тизимини бундай ташкил этилишининг фрагментацияси билан курашишда узок, огир ва файл тизими учун хавфли булган жараён, яъни файлларни бир-бирига зичлаштириш жараёни амалга оширилади.
Бундай ташкил этиш бир фойдаланувчилик файл тизими учун кулай ва фойдалидир, чунки фойдаланувчиларнинг куплиги холатида фрагментация юз беради. Зичлаштириш жараёнини хар доим куйиш максадга мувофик эмас. Бошка томондан тизим оддий ва хеч кандай кушимча харажатлар талаб килмайди.
2. Файллар блокли ташкил этилган файллар тизими. Ташки саклаш курилмалари фазоси блокларга булинган. Файллар тизимида бундай маълумотларни булаклашда оператив хотирани варакли ташкил этишдаги жараёнлар маълумотларини булаклаш каби амалга оширилади. Умумий холда, хар бир файл исми билан шу файл берилганлари жойлашган курилма блоклари ракамларини туплами боглик. Ушбу блокларни ракамлари ихтиёрий тартибга эга, яъни блоклар курилма буйича ихтиёрий таркалган. Бундай ташкил этишда фрагментация муаммоси йук, аммо блокни яхлитлаш йукотишлари мавжуд (агар файл блокни битта байтини банд килган булса, у холда бутун блок банд хисобланади). Шундай килиб, зичлаштириш муаммоси йук, ва бу тизим купфойдаланувлилик ташкил этишда фойдаланиш мумкин.
Бу холда хар бир файл бир канча атрибутлар туплами билан боглик: файл исми ва файлга мурожаат этиладиган фойдаланувчи исми; Бундай ташкил этилиши исмларни уникаллиги муаммосидан кутилишга имкон беради. Бундай тизимда исм уникаллиги бир фойдаланувчилик файллар уртасида талаб этилади.
Бундай файлларни ташкил этиш каталог оркали амалга оширилади. Каталогни структураси куйидагича булади. Каталог каторлардан ташкил топади; хар бир i-чи катор файл тизимини i-чи блокга мос келади. Бу каторда блок банд ёки бушлиги хакидаги маълумот сакланади. Агар у банд булса, у холда бу каторда файл исми (ёки унга мурожаат), фойдаланувчи исми ва бошка кушимча маълумотлар жойлашиши мумкин.
Маълумот алмашинув даврида тизим турлича харакатланиши мумкин. Ёки файлни очишда тизим каталог буйича айланиб файлни мантикий блокларини дискда жойлашиш жадвалини куради. Ёки хар бир алмашинувда бу мослик амалга оширилади.
Файллар тизимини бундай ташкил этилиши бир фойдаланувчи рамкасида бирдаражали хисобланади, яъни барча файллар кандайдир фойдаланувчига тегишли гурухга богланган.
3.Иерархик файллар тизими. Файл тизимининг барча файллари дарахт деб аталган бир структурага курилган. Дарахтнинг илдизида файл тизимининг илдизи жойлашган. Дарахтни богланган жойи варак хисобланса, бу файл фойдаланувчининг берилганларидан ташкил топиб файл-каталог хисобланади. Дарахтнинг варакдан фаркли богланишлари файл-каталоглар хисобланади. Бундай иерархик файл тизимида номланиш турли усуллар билан амалга ошади. Биринчи тур – файлни энг якин каталога нисбатан номлаш, яъни биз F0 каталог учун якин булган файлларни карасак, бу F1 файл булиб, у хам каталогдир ва F2 файл. Бундай тизимда бир даражада исмлар такрорланмаслиги максадга мувофик. Бошка томондан, барча файллар дарахт билан богланганликлари учун биз файлни тулик номи, яъни файл тизими илдизидан аник бир файлгача булган йул, хакида гапира оламиз. F3 файлнинг тулик исми куйидагича белгиланади: /F0/F1/F3. Бундай ташкил этиш файлнинг киска исми билан хам, тулик исми билан хам ишлаш имконини беради. Файлларнинг тулик исми бу йулдир. Ихтиёрий дарахтда унинг илдизидан ихтиёрий богламигача бита йул мавжуд, шундай килиб исмларни унификация килиш муаммоси хал этилади. Биринчи марта бундай усул Беркли университетида 60-йилларнинг охирида ишлаб чикилган Multix операцион тизимида фойдаланилган. Кейинчалик бу чиройли ечим купгина операцион тизимларда кулланила бошлади. Бу иерархияга мос равишда хар бир файлга кандайдир мурожат хукукига эга атрибутларни боглаб куйиш мумкин. Мурожаат хукукларига фойдаланувчилар файллари билан биргаликда каталоглар хам эгадирлар.Бу тизимнинг структураси купфойдаланувчилик ишни ташкил этишда, исмлар муаммосини йуклиги хисобига унумдордир.
4. Операцион тизимда шахсийлаштириш ва берилганларни химоялаш. Бу нюанс, хам сода, хам мураккаб. Соддалиги шундаки биз у хакида бир неча огиз гапирамиз холос, мураккаблиги шундаки, шундай муаммолар мавжудки улар хакида узок гапириш мумкин.
Шахсийлаштириш – бу аник фойдаланувчини идентификация кили шва шу билан мос равишда берилганларни химоялаш буйича у ёки бу харакатларни кабул килиш имкониятидир.
Агар биз ихтиёрий MS-DOS операцион тизимини карасак, у бир фойдаланувчилик.
Операцион тизимларнинг иккинчи даражаси – фойдаланувчиларни руйхатдан утказадиган, лекин барча фойдаланувчилар ягона субъект туплами куринишида ва бир-бири билан боглик эмаслар. Бундай операцион тизимларга мисол сифатида IBM фирмасининг mainframe-компьютерлари учун операцион тизимларини курсатиш мумкин. Мисол учун маърузачи узининг эшитувчи талабаларнинг кайси бири кандай гурухга тегишли эканлигини билмайди, лекин уларнинг шу крс талабалари эканлигини билади. Бу хам яхши, хам ёмон. Бу курсни эшитиш учун яхши, лекин маърузачи томонидан савол жавоб килиш масаласида ёмон, чунки бир кун ичида у хамма талабалар билна савол-жавоб килишга улгура олмайди. Шунинг учун у барча эшитувчиларни кандайдир булаклаши керак, лекин кандай бу ноаник.
Мос равишда бундай бир улчамли шахсийлаштиришда барча биз айтиб утган функциялар (хусусан, химоялаш) таъминланади, лекин фойдаланувчиларни бундай ташкил этиш фойдаланувчилар гурухини англатмайди. Менга эса бизнинг факультет серверида мениг лабораториям ажратилса ва бу лаборатория рамкасида файлларга мурожаат хукукини бир бирига бериш имкони берилса максадга мувофик булар эди.
Мос равишда файллар тизимидаги каби фойдаланувчиларнинг иерархик ташкил этиш пайди булади. Яъни бизда «барча фойдаланувчилар» ва «фойдаланувчилар гурухи» деган тушунча мавжуд. Гурухда реал фойдаланувчилар мавжуд. Бундай шахсийлаштиришни иерархик ташкил этиш куйидаги ларни келтириб чикаради. Кандайдир фойдаланувчини руйхатдан утказиш учун уни аввал кандайдир гурухга киритиш керак, – бу лаборатория, кафедра ёки укув булимии булиши мумкин. Фойдаланувчилар гурухларга бирлашганликлари учун, фойдаланувчиларнинг ресурсларига мурожаат хукукини булиниш имконияти юзага келади. Яъни, масалан фойдаланувчи унинг ресурсларидан барча гурухдаги фойдаланувчилар фойдаланишлари мумкин эканлигини эълон килиши мумкин. Бундай чизма купдаражали (гурухлар гурухчаларга булинадилар ва х.к.) мос хукук ва имкониятлардан келиб чиккан холда булиши мумкин. Хозирги кунда шундай операцион тизимлар яратилмокдаки, уларда мурожаат хукуки факатгина иерархик структурага боглик булиб колмай, балки мураккаброкдир, яъни мурожаат хукукини иерархияни бузган холда кушиш мумкин.