Soft

You are currently browsing the archive for the Soft category.

Linux – aniq faktlar asosida


Linux operastion tizimini yadrosini 21 yoshli FINLANDIYAlik student Linus Torvalds qiziqish tufayli yaratgan. O’sha paytda u kollej studenti edi.

  • Bir necha yil oldin yangi topilgan asteroid Linux yaratuvchisi nomini olgan.
  • Linux operastion tizimining ramziy belgisi sifatida TUX nomli pingvin topilgan.
  • Linux operastion tizimi yaratilishidan oldin, Lunus Torvalds ni zooparkda pingvin tishlab olgan, so’ng u shu hayvonni o’ziga ramz sifatida qabul qilgan ekan.
  • Dastlab bu tizimning nomi freax bo’lgan, bir necha vaqtdan so’ng tizim Linux nomini olgan.
  • Hozirgi kunda 2% Linux tizimining kodi Linus Torvalds ga tegishli.
  • Linux tizimi C dasturlash tilida yozilgan.
  • Operastion tizimni dunyo bo’ylab ko’p dasturchilar yaratishadi va ular tekin hisoblanadi, lekin hozirgi kunda pullik distributivlar ham mavjud.
  • Dastlabki Linux yadrosi(kernel linux) 176250 ta qatordan iborat bo’lgan, hozirgi kundagi tizimning kodlar qatori 10 millionga etgan.
  • William Della Croce nomli inson Linux nomli markani qonuniylashtirib, uni ishlatish uchun pul talab qilgan.
  • Dastlabki mukammal linux tizimi, dastlabki tizimni yaratish boshlangan vaqtdan so’ng 3 yildan so’ng (1994 yil)ommaga taqdim etilgan.
  • Dastlabki to’liq linux operastion tizimi distributivi Slackware hisoblanadi.
  • Dastlabki tijoriy distributiv Red Hat sanaladi.
  • Linux Red Hat 4.1 versiyasi «Titanik» filmini olishda, juda ko’p spesteffektlar yaratishda ishlatilgan.
  • Xitoy davlati xukumat kompyuterlariga Linux tizimini o’rnatishgan.
  • Bu tizim ko’p foydalanuvchili va ko’pvazifali operastion tizim hisoblanadi.

Windows, faktga asoslangan prikollar


Windows oprastion tizimi ham kamchiliklardan forig’ emas. Juda ko’p xatoliklar, ishlayotgan dasturlarning qotib qolishi butun operastion tizim uchun katta minusdir. Shu sababli ko’pchilik linux operastion tizimiga o’tib ketmoqda.

Windows dagi “ не отправлять” degan yozuv barchani asabiylashishga olib kelmoqda, eng achinarlisi bu ko’k ekrandir (синий экран смерти ). Quyida windows operastion tizimida sodir bo’ladigan prikol kamchiliklar va xatoliklarni ko’ramiz. Bularning ba’zi birlarini xato deyish noto’g’ri bo’ladi, chunki biz uchun xatodek ko’ringan amallar aslida to’g’ridir. Demak kettik:

  • Windows operastion tizimi ham Amerikada sodir etilgan 11 sentyabrdagi portlashga o’z qarashini ifoda etgan. Nyu-York shtatida sodir bo’lgan qo’poruvchilik tarixda Q33 nomini olganini bilsangiz kerak. Shu bilan bog’liq fakt.
  • Microsoft Word dasturini ochamiz va u yerga Q33 NYC yozuvini yozamiz va shriftni ko’rinishi uchun kattaroq qilamiz. NYC – NEW YORK CITY degani. So’ng shriftlardan Wingdings nomli shriftni tanlaymiz, xo’sh natija qanday?
  • Microsoft Word dasturini ochamiz va u yerga =rand(200,99) yozuvini yozamiz. Undan so’ng Enter tugmasini 3 sekundcha bosib turamiz. Bulochka, choy to’g’risida bir balolar….. ya’na bir necha qator aaaa. Buni kim tushuntira oladi..
  • Foydalanuvchilarni hayron qoldirishni davom etamiz. Ya’na bir bor Microsoft Word dasturini ochamiz va u yerga «хочу избежать службу в армии» (xudda shunday yozamiz) degan yozuvni yozamiz, word yashil chiziq bilan ko’rsatib, boshqa ma’noda yozish kerakligini ko’rsatadi. O’sha boshqa ma’noni bir o’qib ko’rasizmi a..
  • Endi navbat kalkulyatorga. Kalkulyatorni ochamiz va kalkulyatorning 2 xil tipida(обычный va инженер) quyidagi amalni bajaramiz. 2 ga 2 ni qo’shib, 2 ga ko’paytiramiz. Qaysi natija to’g’ri? Shu orqali kalkulyatorlar farqini bilib olarsiz.
  • Windows operastion tizimida “con” nomli fayl va papka yaratish mumkin emas. Con so’zining ma’nosi “ботаник” dir. Balki Bill ning yoshligida uni shu nom bilan atashgandir. Shu sababli o’zining dasturini bu so’zdan uzoqda saqlagandir a? Undan tashqari quyidagi so’zli fayl va papkalarni ham yarata olmaysiz(qo’shtirnoqsiz): «aux«, «com1«, «lpt1«, PRN, CLOCK$, LPT1, LPT2, LPT3, COM2, COM3, COM4, LPT. Prikolmi? Aslida bu so’zlar kiritish/chiqarish ga oid zahiralangan so’zlardir.
  • Bu prikolni qilishda ehtiyot bo’ling. Barcha ochilgan word oynalarini qotirib qo’yadi. Bu maqolani yozishda o’zim ham shu qotishni qurboni bo’ldim. Word ni ochasiz va u yerga «Уточнение наличия запасов м.с.;» yozuvini kiritasiz va tamom… 2003 word dan tepa versiyalarda ishlaydi.
  • Fuqarolarni xuquqlari haqida word ham o’z qarashlarini ifoda etgan. Word ni ochib u erga «правоспособность-способность лица иметь гражданские права и нести обязанности» yozuvini yozamiz va word darhol yopilib qoladi. Word ham maynavozchilik bo’lib qolibdi o’zi.
  • HTML da alkogol ichimliklarinig ham ranglari mavjud ekan. Endi rang tanlashda «#beer«, «#vodka«, «#tequila”, «#windows«, «#Andrew«, «#blood» ranglaridan foydalanish mumkin.
  • Bunisi esa xaqiqiy chayniklar uchun prikol. Biror video faylni ochamiz(Winamp, Bsplayer, Windows media) va to’liq ekranga o’tamiz. So’ng PrintScreen orqali ekran nusxasini olib, Paint ga tashimiz. Marhamat tomosha qiling paint da video fayl.
  • Chayniklar kompyuterining sistema vaqtini 2094 ga o’zgartirib qo’ying, juda ko’p dasturlar ishlamaydi yoki qotib ishlaydi. Sababini faqat siz bilasiz va biroz pul ham ishlab olishingiz mumkin.

WhatsApp nima va u haqida faktlar


WhatsApp – smartphonlar uchun messenjerdir. Bu programma orqali matn xabar, rasm, video va audio jo‘natish mumkin. WhatsApp klient qismi Android, BlackBerry OS, BlackBerry 10, iOS, Series 40, Symbian (S60) va Windows Phone platformalarda ishlaydi.

WhatsApp orqali smslashish uchun xar ikkala tomonda xam klient qismi o‘rnatilgan bo‘lishi lozim. WhatsApp 2009 yili yaratilgan bo‘lib, uning bosh ofisi Kaliforniya shtati, Santa Klara shahrida joylashgan. WhatsApp ning server qismi Erlang dasturlash tilida yozilgan.

WhatsApp orqali 2012 yil aprel oyida kuniga 2 milliard xabar, 2012 yil avgust oyida kuniga 10 mlrd, 2013 yil iyun oyida esa kuniga 27 mlrddan ko‘p sms xabarlari jo‘natilgan. Bundan oldingi rekord xam WhatsApp ga tegishli bulib, 2012 yil 31 dekabrda o‘rnatilgan edi. O‘shanda 24 soat ichida 18 mlrd sms yuborilgan edi.

WhatsApp ning kunlik aktiv foydalanuvchilari soni bo‘yicha xam rekordsmen hisoblanadi. Uning kunlik aktiv foydalanuvchilari soni 200 mlndan ko‘pni tashkil etadi, bu vaqtning o‘zida Nimbuzz da 150 mlnni, KakaoTalk da 90 mlndan ortiqni, Viberda esa 50 mlndan ko‘proqni tashkil etadi.

Financial Times jurnalining xabar berishicha Skype xalqaro telefon qo‘ng‘iroqlariga qanday ishlov bersa WhatsApp sms xabarga shunday ishlov beradi. Viber va Skype dan farqli o‘laroq WhatsApp da VoIP-qo‘ng‘iroqlarni amalga oshirib bo‘lmaydi.

Ovum kompaniyasining mutaxassisi Nexi Darining baxolashicha, WhatsApp tufayli mobil operatorlar smsdan bir necha 10 milliardlab zarar ko‘rishlari mumkin.

WhatsApp Extensible Messaging and Presence Protocol mod protoklidan foydalangan holda sms larni jo‘natadi. Programma smartfonga o‘rnatilgach, s.whatsapp.net serverida akkaunt ochiladi, va u yerda foydalanuvchining ismi sifatida uning telefon nomeri registratsiya qilinadi.

WhatsApp telefondagi kontaktlarni avtomat tarzda sinxronizatsiya qiladi bu esa ushbu dasturning avzalligini o‘z o‘zidan ma’lumligini ko‘rsatib turadi.

Apple kompaniyasining iPhone modellari uchun WhatsApp ning rasmiy kliyent dasturi 2013 yildan boshlab bepuldir. Bundan avval uning narxi – 0.99$ bo‘lgan.

Boshqa kompaniya smartfonlariga (Android, BlackBerry, Windows Phone, Nokia) o‘rnatilgan WhatsAppdan birinchi yil davomida bepul foydalanishlari mumkin. Keyingi yillar uchun esa yiliga 99 sent to‘lagan xolda foydalanishlari mumkin.

Skype haqida faktlar va statistika


Bu maqolada ma’lumot almashuvchi yana bir ajoyib dastur skype haqida yozmoqchiman. Bu dastur, WhatsApp dasturiga qaraganda mukammalroq va keksaroq hisoblanadi. Bu dastur kompyuterlarga, mobil telefonlarga, planshetlarga o‘rnatilishi mumkin. Skype – bu kliyent dastur, sayt, korxonadir.

Skype – bu bepul dasturiy ta’minot hisoblanadi. Uning kodlari yopiq holatda tarqatiladi va kompyuterlar orqali internet muhitida ovozli signallarni shifrlab jo‘natishga hizmat qiladi(VoIP). Undan tashqari mobil telefon va uy telefonlariga ma’lum bir trafik asosida qo‘ng‘troqni amalga oshiruvchi dasturhamdir. Demak u haqida ma’lumotlar berishni boshlaymiz.

  • Bu dasturiy ta’minot 25 tagacha abonentni ovozli konferensiya qilishi, videozvonokni amalga oshirishi, 10 tagacha abonentni videokonferensiya qilishi, matnli konferensiya qilishi(chat) va ma’lumotlarni jo‘natishi mumkin.
  • Skype kompaniyasi 2 ishbilarmon, Niklas Zennstryom va Yanus Friisom tomonidan ochilgan.
  • Dasturiy ta’minot yaratuvchisi Axti Xeinla, Priit Kasesalu va Yaan Tallinn lar hisoblanishadi.
  • Skype sayti va dasturi 2003 yil ommaga taqdim etilgan.
  • 2005 yil skype korxonasi Ebay tomonidan sotib olindi. Ebay bu korxonani 2.6 mlrd. dollarga sotib oldi(keyinchalik yana 500 mln dollar berilgan).
  • O‘sha paytlarda(2005 yil) skype korxonasining yillik pul mablag‘i aylanmasi 100 mln dollardan kam edi.
  • 2009 yil ebay skype korxonasini, 2010 yil 1 choragida birjaga, sotishga qo‘yishini e’lon qildi va aksiyaning katta qismini sotib yubordi.
  • 2011 yil Microsoft korporatsisi skype ni 8.5 mlrd dollarga sotib oldi.
  • Skype ning shtab-kvartirasi Lyuksemburgda joylashgan. Uning filiallari esa London, Praga va Tallinda joylashgan.
  • Skype aktiv foydalanuvchilari soni 800 milliondan(2012 yil) oshib ketti.
  • Dastlab bu korxona Skyper deb yuritilgan, ya’ni ingliz tilidan sky(osmon), peerto-peer(kompyuterdan kompyuterga), keyinchalik “r” tushib qolgan.
  • Skype dasturchilarining ko‘p qismi(44%) estoniya xududida istiqomat qilishadi.
  • Hozirgi kunlarda dasturda bir vaqtning o‘zida ishlayotgan foydalanuvchilar soni 20 milliondan ortib ketdi.
  • Bu dastur foydalanuvchilari ko‘pligi bo‘yicha faqatgina facebook, google va Amazondan ortda qolmoqda.
  • Skype orqali amalga oshirilayotgan 25% qo‘ng‘iroqlar videoqo‘ng‘iroq tarzida amalga oshirilmoqda.
  • Bu dastur 28 xil tilga tarjima qilingan.
  • Dasturdan foydalanuvchilarning 30% biznesni amalga oshirish maqsadida dasturni ishlatishmoqda.
  • Skype dasturi ishlatadigan protokol yopiq hisoblanadi.
  • 16 avgust 2007 yilda dasturda katta buzilish bo‘lgan va shu kuni butun dunyoda bu dastur ishlamagan.
  • Skype ning pullik hizmatlari: SkypeOut (telefonga qo‘ng‘iroqni amalga oshirish), SkypeIn (online nomer), Skype Voicemail (ovozli xat), Nomer Skype To Go va SMS jo‘natish.

Android haqida siz bilmagan faktlar

Android haqida siz bilmagan faktlar

Android – shu yaqin yillarda IT sohasiga kirib kelgan va ko’p dasturchilarni, shu operatsion tizim bilan pul topishga undagan “yashil o’zga sayyoralik” dir. Bu dastur juda ko’p smartphone larni boshqaruvchi operatsion tizim hisoblanadi. Mobil operatsion tizimlar(windows mobile, symbian) orasida eng mashhurrog’i va keng qo’llaniladigani ham shu tizimdir.

Keling shu operatsion tizimga oid qiziqarli faktlar bilan tanishib chiqamiz:
1. 2008 yilda Android operatsion tizimining kodlari ommaga taqdim etilgan va u 2.1GB hajmni egallagan.
2. Dastlab Android operatsion tizimi Android Inc firmasi tomonidan yaratilgan. Bu firma AQSH ning KALIFORNIYA shtatida joylashgan bo’lib, 2003 yilda Andy Rubin, Chris White, Nick Sears va Rich Miner tomonidan tashkil etilgan. Android Inc firmasi o’z ish faoliyati davomida 2 ta “Обнавления”– 1.0 Astro va 1.1 Bender (mashhur robotlar nomi) chiqarishga muyassar bo’ladi.
3. 2005 yil, Google kompaniyasi Android Inc firmasini 130 mln. dollarga sotib oladi va o’zi bu operatsion tizimni chiqarishni davom ettiradi.
4. Bu mobil operatsion tizimi, Linux operatsion tizimi yadrosida yaratilgan bo’lib, bu tizim uchun ataylab Droid shrift o’ylab topilgan.
5. 2007 yil 5 noyabrda, Androidni ommaga tanishtirish marosimi bo’lib o’tgan, lekin dastlabki Android 1.0 versiyasi 2008 yil 23 sentyabrda foydalanuvchilarga taqdim etilgan.
6. Dastlabki Android operatsion tizimida ishlagan smartphone nomi HTC T-Mobile G1(HTC Dream) dir.
7. Sizga ma’lumki, ishlab chiqilgan barcha yangi dasturlar himoyasi, xakerlar tomonidan kim tez buzishga o’yinida qurbonlik vazifasini o’taydi. Android ham bu o’yindan chetda qolmadi. Bu tizimni buzish uchun 1 oydan kamroq vaqt talab etildi. Bu buzg’unchi inson ismi Justin Case bo’lib, u bitta patch orqali operatsion tizimdagi barcha dasturlarni tekin(free) ishlatishga muyassar bo’ldi
8. Statistika ma’lumotlarga qaraganda har 2 ta smartphone dan biri Android operatsion tizimida ishlar ekan.
9. Android foydalanuvchilari soni 250 milliondan oshganligi haqida ma’lumotlar mavjud bo’lib, eng ko’p foydalanuvchilar AQSH va Rossiya davlatlariga to’g’ri kelar ekan.
10. Elektron magazin bo’lmish, Google Market da 500 mln dan ko’p android operatsion tizimi uchun “приложения” lar mavjud ekan. Bu degani har bir foydalanuvchi uchun(“уникальный” foydalanuvchi uchun, yuqori qismda yozilgan 250 mln dan ko’p deb) kamida 2 ta “приложения” to’g’ri kelar ekan.
11. Android operatsion tizimi ochiq kodli tizim hisoblanadi, agar aqlingiz yetsa taxminan 12 millionli kodlarni o’zingiz tahrirlashingiz mumkin bo’ladiJ.
12. Android dan ko’proq erkaklar foydalanishar ekan va bu ko’rsatkich 73% ni tashkil qilishini bilmas edim.
13. Statistikani davom ettiramiz: Android foydalanuvchilari o’z vaqtlarini(android ishlash vaqti) 34% electron pochta tekshirishga va 21% esa o’yin(asosan Angry Birds) o’ynashga sarflashar ekan.
14. Android ni iPhone OS dan avfzalligi shundaki, android da flash tehnologiya mavjud.
15. Avvallari Android faqat smartphone lar uchun edi, lekin hozir planshet lar, netbook lar va smartbook larning ham operatsion tizimi android ga aylanmoqda.
16. Operatsion tizim uchun alohida Android Market bozori ochilgan bo’lib, turli foydalanuvchilar, turli davlat fuqarolari uchun har hil imtiyozlar berilgan. Misol uchun kimlargadir tekin dasturlarni olishga ruhsat, kimlargadur faqat pullik dasturlarni olishga ruhsat(aqlli o’ylangan).
17. Endi eng qiziq ma’lumot. Har bir yangi android versiyasi, versiya nomeri bilan birga ma’lum bir nom bilan chiqadi. Bu odat tusiga kirib qoldi. Bu nomlarning barchasi shirinliklar bilan bog’liqdir. Faqatgina dastlabki Android Inc firmasi tomonidan chiqarilgan 2 ta versiya robotlar nomiga qo’yilgan. Yana bir qiziq tomoni shundaki, bu shirinlik va robot nomlar nomlari ingliz tili alfabosi bo’yicha nomlangandur. Bu nomlar bilan tanishib chiqishingiz mumkin:

Astro, Bender, 1.5 Cupcake, 1.6 Donut, 2.0 Eclair, 2.2 Froyo, 2.3 Gingerbread, 3.0 Honeycomb, 4.0 Ice Cream Sandwich, Jelly Bean, Key Lime Pie, Licorice, Molasses, Nougat(kursiv shaklida yozilganlar endi plandagilar). Agar ingliz alifbosi tugab qolsa, und anima bo’ladi????

Mana ba’zi qiziqarli faktlar bilan ham tanishib chiqdik. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, bu operatsion tizim barchaga maqul bo’lgan va juda ko’p dasturchalariga, o’yinlariga ega bo’lgan super tizim hisoblanadi. Bu tizimning minus tomoni shundaki, bu tizim bilan ishlaydigan mobil qurilmalarning tok manbai(batareyasi) juda tez tugaydi va elektr rozetkasi qidirib yurishingizga to’g’ri keladi.

kompyuter viruslari haqida

Kompyuter viruslari haqida

Kompyuter viruslari xuddi mikroorganizmlar singari tarqaladi va sog‘lom dasturlarni zararlaydi. Ular kompyuter tizimini ishdan chiqaribgina qolmay, kompyuterdagi turli fayllarga kirib oladi. Ba’zi viruslar disklarning yuklash sektorlariga zarar yetkazadi. Har qanday virus o‘zining zararli kodlarini kompyuterdagi biror dasturning ichiga joylashtirib qo‘yadi. Mana shuning uchun ham dastur ishga tushirilganida virus ham qayta-qayta ishga tushaveradi. Bugungi kunda viruslarning mingdan ortiq turi mavjud bo‘lib, ularning har birining bir nechta modifikatsiyasi mavjud. Shuning uchun viruslar sonini 5-10 marta ko‘p deb hisoblasa ham bo‘ladi. Virus kompyuterdagi fayllarni zararlashi uchun u eng avvalo birorta fayl yoki dasturning ichiga joylashib oladi. Keyin esa boshqalarini ham zararlashga tushadi. Barcha viruslar fayl yoki dasturlarni deyarli bir xil uslubda quyidagi ketma-ketlikda zararlaydi:

1) Eng avval foydalanuvchi zararlangan faylni kompyuterning xotirasiga o‘tkazgan bo‘lishi kerak. Bunday fayllar kompyuterga asosan fleshkalardan, mahalliy tarmoqlardan yoki Internet tarmog‘idan o‘tishi mumkin. Shundan keyin virus kompyuter xotirasida o‘zini nusxalashni boshlaydi.

2) Xotiraga joylashib olgach, virus kompyuterda biror dasturning yuklanishini, ya’ni ishga tushishini kutadi.

3) Dastur yuklanganidan keyin virus o‘zining dastur kodini o‘z qurbonining ichiga joylaydi. Shu bilan birga, virus o‘z kodini mana shu ishga tushirilgan dasturning doimiy xotirada saqlanayotgan nusxasiga ham joylaydi.

4) Foydalanuvchi kompyuterni o‘chirguniga qadar, nechta dasturni ishga tushirgan bo‘lsa, virus ularning hammasini, ketma-ket zararlayveradi. Kompyuter o‘chirilganidan keyin tezkor xotiradagi dasturlar o‘chadi, shu bilan birga ularning ichiga kirib olgan virus ham o‘chadi. Lekin bu narsa virus uchun xatarli emas. Chunki uning asosiy nusxasi u mana shu kompyuterga ilk marotaba «kirganida» joylashgan faylda saqlangan bo‘ladi.

5) Kompyuter har safar ishga tushganida, virus ham uyg‘onadi va o‘zining xotiradagi ko‘rinmas hayotini davom ettiraveradi…

Yuqorida sanab o‘tilgan beshta bosqich soddaroq variant hisoblanadi. Shunday viruslar borki, ular biror-bir dasturning ishga tushishini kutib o‘tirmaydi, qachon kompyuter yoqilib, operatsion tizim ishlay boshlasa, u ham Windows bilan qo‘shilib ishga tushaveradi. Ba’zi viruslar siqilgan, ya’ni arxivlangan faylning ichiga yashirina oladi.

Tasavvur qiling, odamga gripp virusi yuqdi. Kasal yuqqanligining belgilari odam tanasida paydo bo‘la boshlaydi. Masalan, burun oqadi, yo‘tal, bosh og‘rig‘i, bo‘shashish va hokazo.

Kompyuterga ham virus yuqsa, ba’zi simptomlar yuzaga chiqa boshlaydi. Lekin, shunday viruslar borki, hattoki eng yaxshi antivirus dasturlar ham ularni aniqlay olmaydi. Quyida kompyuterga virus yuqqanligining ba’zi belgilarini sanab o‘tamiz.

• Kompyuterdagi dasturlar avvalgiga nisbatan sekinroq yuklanadi;

• Ba’zi papkalarda sizga notanish fayllar paydo bo‘lib qoladi yoki aksincha, bir xil fayllar yo‘qolib qolishi mumkin;

• Sizga tushunarsiz sabablarga ko‘ra, fayl yoki dasturlarning hajmlari o‘zgarib qoladi, yo ortadi yoki kamayadi;

• Ekranda tushunarsiz yozuv yoki grafikalar paydo bo‘lib qoladi;

• Ekrandagi elementlarning tiniqligi yo‘qoladi;

• Diskdagi bo‘sh joy o‘z-o‘zidan kamayib ketadi;

• Fayllarning nomlari yoki kengaytmalari o‘zgarib qoladi;

• Klaviaturadagi tugmachalar bosilganida dinamikdan har xil tovushlar chiqadi;

• Qattiq diskka murojaat qilib bo‘lmay qoladi.

Mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, viruslarning 5 foizigina kompyuterga jiddiy zarar yetkaza oladi, masalan, apparat qurilmalarini ishdan chiqarishi mumkin yoki operatsion tizimni umuman ishlatmay qo‘yishi mumkin. Shunday viruslar borki, ular dastur yoki fayllarga ochiq hujum qilmaydi. Balki, faqatgina o‘zini-o‘zi nusxalab yotadi. Maqsad – yashab qolish, bevosita zarar berish emas. Lekin yashab qolishning o‘zi ham ma’lum vaqtdan keyin kompyuterga zarar keltirishni boshlaydi. Chunki xotiradagi joy borgan sari kamayib boradi. Shuni yodda tutingki, «bezarar virus» bo‘lmaydi.

Keling, zararli dasturlarning asosiylari bilan tanishib chiqaylik.

Troyan (troya otlari)

Tarixdan Troya urushi haqida o‘qiganmisiz? O‘shanda dushman tomon sovg‘a qilgan bahaybat ot haykali ichida yashirinib olgan askarlar tunda chiqib, qal’a darvozasini ochganlar. Troyanlar ham xuddi shunday ish ko‘radi – kodek, skrinseyver kabi xavfsiz ilovalarga o‘xshab ko‘rinadilar, kompyuterga tushib olgach esa, g‘arazli ishlarini boshlab yuboradilar. Masalan, troyan o‘zining nomini new_game.exe kabi qiziqarli va bir qarashda zararsiz dasturga o‘zgartirib oladi. Ushbu dastur yuklab olingandan keyin, yoki umuman ishlamaydi, yo yuklanishda xato yuz bergani va dastur yopilishi haqida xabar chiqadi. Lekin, shuning o‘zi troyanga buzg‘unchligini qilib olish uchun yetarli.

Bekdorlar (backdoor)

Bu – tizimni masofadan turib, ruxsatsiz va yashirin boshqarish dasturlaridir. Ular foydalanuvchi uchun an’anaviy bo‘lgan har qanday amallarni – klaviaturada terish, kursorni yuritish, darcha va ekrandagi narsalarni ko‘rish, tashqi qurilmalarni ishlatish kabilarni bajarish imkonini beradi. Bekdorlar muhim axborot bilan ishlaydiganlar, moliyaviy tizimga kiriladigan kompyuterlar uchun o‘ta xavflidir. Ushbu dasturning asosiy vazifasi – kompyuter tizimiga yashirin ravishda barqaror kirib turishni ta’minlashdir.

Spyware va Adware

Ularning asosiy vazifasi shaxsiy ma’lumotlarni yig‘ish va bevosita yoki bilvosita moddiy manfaatga ega bo‘lishdan iborat.

Adware («Reklama mahsuloti») – foydalanuvchi xohishiga bog‘liq bo‘lmagan reklamalar namoyish etadi;

Spyware («Josus mahsulot») – adware dan ko‘ra ancha xavfli. Bu dastur foydalanuvchi harakatlarini kuzatib boradi, kiberjinoyatchilarga shaxsiy ma’lumotlar, kompyuter konfiguratsiyasi, terilgan matn va turli akkauntlarga parollar kabilarni yetkazib berib turadi. Eng yomon tomoni – antivirus dasturlar har doim ham bunday viruslarni topa olmaydi.

Rutkitlar

Ular dasturiy va tizim so‘rovlari natijalarini «ushlab olib», almashtirib qo‘yish orqali, zararli dastur yoki jinoyatchining faoliyatini yashirish uchun mo‘ljallangan. Masalan, antivirus kompyuterda viruslar bor-yo‘qligini tekshirish uchun, operatsion tizimdan fayllar ro‘yxatini «so‘raydi». Rutkit esa, operatsion tizim taqdim etgan ro‘yxatni «ushlab olib», undan bekdor viruslarini olib tashlab, antivirusga «topa-toza» fayllargina bor ro‘yxatni beradi. Natijada antivirus hech qanday shubhali narsa topa olmaydi.

Bot/Zombi

Botlar va zombilarni zararli dasturlarni boshqarish usuli desak ham bo‘ladi. Ko‘p hollarda troyanlar va bekdorlar yangi talqinlarni yuklash, spamlar tarqatish va boshqa ko‘rsatmalarni olish uchun o‘z egalari, «ona» tarmoqlariga bog‘lanib turadilar. Bunda bot va zombilar keng tarqalgan aloqa usullaridan ham (masalan, ICQ), o‘zlari uchun alohida ishlab chiqilgan bog‘lanish yo‘llaridan ham foydalanishlari mumkin.

Aynan botlar va zombilar yashirin Internet-trafik oqimini yuzaga keltiradi (Internet orqali ma’lumotlar yuklab oladi va jo‘natadi) va shu orqali kompyuter foydalanuvchisining hamyonini ship-shiydam qilishga hissa qo‘shadi.

Chuvalchang (Worm)

Bu dastur qattiq diskda, kompyuter xotirasida ko‘payadi va tarmoq orqali tarqaladi. «Chuvalchang»larning boshqa viruslardan asosiy farqi shundaki, ularning o‘zlari bevosita hech qanday zarar keltirmaydi, faqat o‘zidan-o‘zi ko‘payib yotaveradi. Bundan maqsad xotirani to‘ldirib, operatsion tizim faoliyatini sekinlatishdir. Lekin, «chuvalchang»lar boshqa viruslar uchun baza vazifasini ham o‘taydi. Masalan, ba’zida bu dasturlar ishga tushganda, u kompyuterni bot-tarmoqqa ulaydi va bu mashinaga yashirin kod o‘rnatib qo‘yadi, ya’ni Internetdan kompyuterga «maxfiy tuynuk» ochadi.

Viruslarning birgalikda ishlashi

Viruslarning turlari har xil bo‘lishiga qaramay, odatda hammalari «kelishib» ishlaydilar. Bir-birlarini yashiradilar, yangilangan ko‘rinishlarining yuklanishiga yordam beradilar. «Chuvalchang»lar bekdorlar uchun makon bo‘lishadi va tarmoqlarda birlashishga xizmat qiladi, troyanlar parollarni o‘g‘irlab, spyware viruslarini o‘rnatadilar va h.k.

arxiv